Sergüzeşt, Sami Paşazâde'nin en kayda değer eseridir. Kendisisinden önceki sınırlı roman çalışmalarına göre bir değişme, sıçrama noktası olmuş ve bir bakıma Servet-i Fünûn romanını hazırlamıştır. Roman, Dilber adlı bir esir kızın hikâyesini anlatır.

Kafkasya'dan getirilen Dilber'in İstanbul'da bir aileye satılmasıyla başlar ve çaresiz bir aşkın hüznüyle sona erer. Sergüzeşt, diğer Tanzimat romanları gibi yalın bir vaka etrafında kurulmuştur. Yazar bu basit olay örgüsü içinde, esirliğin insanlık dışı bir davranış olduğunu ve insanda iffet ve ruh güzelliğinin, zenginlik ve mevkiden daha önemli olduğunu savunur.

Dilber'in çektiği acılar dile getirilirken, cariyeli, köleli bir konak hayatı da başarıyla verilir. Bu çerçeve içinde eğitim, sınıf farklılığı, evlenme gibi konulara da temas edilir.